Aan het eind van de dertiende eeuw doken ze opeens op: heel nauwkeurige kaarten van de Middellandse en Zwarte Zee. Lang gingen onderzoekers ervan uit dat middeleeuwse Europese cartografen de kaarten maakten. Maar nieuw onderzoek van de universiteit Utrecht weerlegt dat nu: de kaarten kunnen niet in het middeleeuwse Europa zijn gemaakt.
Portolaankaarten worden ze genoemd: hele realistische zeekaarten. Het oudste exemplaar stamt uit de dertiende eeuw. En die kaart lijkt wel uit het niets te verschijnen. Eenvoudige voorlopers ontbreken namelijk.
Zeelui
Tot op heden namen onderzoekers aan dat de kaarten tot stand waren gekomen met behulp van ervaren zeelieden. Die zeelieden hielden de koers en afstanden nauwkeurig bij en schreven die op in zogenoemde portolanen (boeken met vaarinstructies). Die boeken werden vervolgens door cartografen gebruikt om de kaarten te maken. Het klinkt heel aannemelijk, maar onderzoeker Roel Nicolai van de Universiteit Utrecht toont aan dat het eigenlijk helemaal niet zo aannemelijk is.
Tot op heden namen onderzoekers aan dat de kaarten tot stand waren gekomen met behulp van ervaren zeelieden. Die zeelieden hielden de koers en afstanden nauwkeurig bij en schreven die op in zogenoemde portolanen (boeken met vaarinstructies). Die boeken werden vervolgens door cartografen gebruikt om de kaarten te maken. Het klinkt heel aannemelijk, maar onderzoeker Roel Nicolai van de Universiteit Utrecht toont aan dat het eigenlijk helemaal niet zo aannemelijk is.
Afbeelding: UU.
Projectie
Nicolai baseert die conclusie op verschillende argumenten. Ten eerste is het onwaarschijnlijk dat het scheepskompas en andere navigatiemethoden rond de dertiende eeuw al zo ver ontwikkeld waren dat zeelieden de koers en afstanden met de nauwkeurigheid die de portolaankaarten laten zien, bepaald konden worden. Ten tweede zijn de portolaankaarten gemaakt volgens de ‘Mercatorprojectie’ of een projectie (een wiskundige vertaling van het gekromde aardoppervlak naar het platte vlak van een kaart) die daar op lijkt. Voor zover we nu weten was de kennis voor die kaartprojectie in de middeleeuwen nog niet aanwezig. Zo werd de Mercatorprojectie pas in de zestiende eeuw geïntroduceerd.
Nicolai baseert die conclusie op verschillende argumenten. Ten eerste is het onwaarschijnlijk dat het scheepskompas en andere navigatiemethoden rond de dertiende eeuw al zo ver ontwikkeld waren dat zeelieden de koers en afstanden met de nauwkeurigheid die de portolaankaarten laten zien, bepaald konden worden. Ten tweede zijn de portolaankaarten gemaakt volgens de ‘Mercatorprojectie’ of een projectie (een wiskundige vertaling van het gekromde aardoppervlak naar het platte vlak van een kaart) die daar op lijkt. Voor zover we nu weten was de kennis voor die kaartprojectie in de middeleeuwen nog niet aanwezig. Zo werd de Mercatorprojectie pas in de zestiende eeuw geïntroduceerd.
Maar als de middeleeuwse cartografen in Europa deze kaarten niet maakten, wie maakte ze dan wel? Op die vraag heeft Nicolai helaas geen antwoord. Stammen ze misschien uit de Arabisch-Islamitische cultuur? “Zij waren wetenschappelijk wel verder dan Europa en hadden aanzienlijke kennis over kaartprojecties. Dat zij de noodzakelijke kennis hadden om waarnemingen langs het gekromde oppervlak te reduceren naar het platte kaartvlak is echter nooit aangetoond.” Het is dan ook aannemelijker dat de portolaankaarten stammen uit een traditie die later verloren is gegaan. Misschien wel een cultuur uit de Grieks-Romeinse Oudheid. Meer onderzoek is echter nodig om dit mysterie op te lossen.
